Banjo

Muzyczny instrument ośmiostrunowy – banjo, którego element wykonano z fragmentu Tory.

Nie jest znana jego historia. Banjo to kupił na licytacji internetowej (w kwietniu 2018) Andrzej Pietrzyk, kolekcjoner starych instrumentów, zajmujący się restauracją tego rodzaju przedmiotów. W trakcie renowacji odkręcił membranę i zmył z niej białą farbę. Odkrył, że do jej wykonania został wykorzystany fragment zwoju Tory. Jego kolega, Andrzej Gincburg, zaproponował wówczas przekazanie obiektu do zbiorów Muzeum POLIN.

Banjo składa się z okrągłego pudła rezonansowego oraz przymocowanego do niego gryfu. Na pudło rezonansowe naciągnięty jest pergamin pochodzący ze zwoju Tory. Napisy w języku hebrajskim widoczne są od wewnętrznej strony pudła. Zostało ono wzmocnione za pomocą gwoździ oraz metalowych elementów. Gryf jest wyposażony w osiem strun wykonanych z drutu. Struny są dość luźne, co wskazuje na długotrwałe użytkowanie.

Po II wojnie światowej niektórzy Polacy wykorzystywali rzeczy określane mianem „pożydowskich”, nadając im inne przeznaczenie niż pierwotne. Fragment Tory wykorzystany jako membrana do bębna jest przykładem biedy, a jednocześnie pozbawionego refleksji stosunku do społeczności żydowskiej, która tuż przed Zagładą żyła obok Polaków, korzystając z tego przedmiotu w odmiennym, religijnym celu. Krzysztof Bielawski w artykule „Tora na metry” („Miasteczko Poznań” 2018, nr 1, s. 156–159) zaznacza właśnie ową bezwiedność po wojnie; przywołuje słowa mieszkańca Brzezin, który wspomina: „Nie mieliśmy zielonego pojęcia, co tam jest napisane. Nie było kogo zapytać. Zresztą to w większości byli prości ludzie, z podstawowym wykształceniem, którzy nie orientowali się o co chodzi. Poza tym oni byli karmieni propagandą antysemicką”; również Kazimierz Jaskulski, autor opracowania o Żydach z Maleńca, odnosi się do tej kwestii, pisząc: „Nie wiem, co się stało z resztkami Tory (…)”. 

Pergamin z Torą często był wykorzystywany – a zważywszy na to, jaką czcią otaczali zwoje Tory religijni Żydzi, można sądzić, że „bezczeszczony” – jako materiał do konstruowania instrumentów muzycznych. Krzysztof Bielawski, autor książki „Zagłada cmentarzy żydowskich”, zwraca uwagę, że w internetowych serwisach aukcyjnych wciąż jest wiele ofert sprzedaży fragmentów zwojów Tory. Jak podaje, jeden ze sprzedawców napisał: „różne odcinki Tory w cenach od 500 do 10 000 zł”; z kolei warszawski antykwariusz określił cenę 45 tys. zł za kompletny zwój Tory. 

Natalia Różańska